Người Việt xưa cho rằng mỗi gia đình đều có một vị thần bếp hay còn gọi là ông Táo, Táo Quân, hay Thổ Công. Đây là vị thần trông coi mọi hoạt động của gia chủ, ngăn cản sự xâm phạm của ma quỷ vào thổ cư, đo vậy theo dân gian thì đây là thần liên quan đến việc hoạ, phúc của mỗi gia chủ.
Theo dân gian thì Táo quân gồm có 3 vị (hai Táo ông, một Táo bà) và truyền thuyết về sự tích như sau: Xưa có người tên là Trọng Cao, lấy vợ là Thị Nhi, nhưng ăn ở với nhau đã lâu mà đường con cái muộn mằn, sinh ra buồn phiền, xích mích. Một hôm, Trọng Cao đánh vợ, Thị Nhi bực tức bỏ nhà ra đi và gặp Phạm Lang tạo cuộc sống mới nên vợ nên chồng. Trọng Cao ân hận, bỏ công ăn việc làm, đi khắp nơi tìm vợ và trở thành người hành khất cho qua ngày. Có lần Trọng Cao vào một nhà xin ăn, được bà chủ mang cơm ra đãi, Trọng Cao nhận ra bà chủ là Thị Nhi và bà chủ cũng nhân rõ người hành khất là chồng cũ của mình. Hai người ân hận, hàn huyên tâm sự nhưng lại Sợ Phạm Lang về bắt gặp thì khó nói nên Thị Nhi đã bảo Trọng Cao ẩn mình vào đống rơm ngoài vườn để nàng tìm cách lo liệu cho êm đẹp. Trọng Cao mệt mỏi ngủ thiếp đi trong đống rơm. Lúc đó, Phạm Lang về nhớ ra việc thiếu tro bỏ ruộng, liền châm lửa đốt đống rơm. Sự việc nhanh chóng xảy ra. Thị Nhi chạy ra thấy vậy, quá xúc động thương tình liền nhảy vào đống lửa chết theo Trọng Cao. Thấy vợ chết cháy, Phạm Lang thương xót tiếp tục nhảy vào đống lửa đang cháy đó. Như vậy, hai ông một bà đến bị chết cháy. Thượng đế thương tình ba người sống có nghĩa, có tình nên phong cho làm Táo Quân và giao cho Phạm Lang là Thổ Công trông nom việc trong bếp, Trọng Cao là Thổ Ðịa trông coi việc trong nhà, còn Thị Nhi là Thổ Kỳ trông nom việc chợ búa.
Theo lệ thông thường thì chiều ngày 22 tháng Chạp làm lễ tiễn Táo Quân, để ngày 23 tháng Chạp ông Táo lên chầu trời, tấu trình mọi sự của gia chủ, đến trưa ngày 30 tháng Chạp thì có mặt tại nhà tiếp tục công việc. Tuy Vậy cho đến nay, các gia đình đa phần đều làm lễ tiễn Táo Quân lên chầu trời vào ngày 23 tháng Chạp. Theo sách Nam Ðịnh địa dư chí của Tiến sĩ đốc học Khiếu Năng Tĩnh thể kỷ XIX, mục phong tục thì mũ và áo của Táo Quân màu vàng. Nhưng có sách lại nói màu sắc tuỳ thuộc từng năm, ứng với các hành Kim, Mộc, Thuỷ, Hoả, Thổ.
Bài vị thờ Táo Quân thường chỉ để:
"Ðông trù tư mệnh Táo phủ Thần Quân"
Hoặc đề:
"Bản Thổ phúc đúc Tôn Thần" (Vị thần định sự phúc đức cho gia đình)
Cũng có nơi lại ghi bài vị:
"Ðịnh phúc Táo Quân" (Ông Táo định việc phúc)
Có người còn quan niệm Táo Quân là Vị chủ thứ nhất của nhà: "Ðệ nhất gia chi chủ" nên khi cũng lễ đến phải khấn Táo Quân trước. Lễ vật trên han Thổ Công, ngoài mũ, áo, hia, bài vị còn có thêm cây mía (làm gậy chống), giấy vàng, giấy bạc, trầu, cau, nước, hoa quả. Là ngày lễ lớn đặc biệt nên 23 tháng chạp thường có thêm mâm cỗ mặn (xôi, rượu, thịt), cá chép sống. Làm lễ xong sẽ phóng sinh cá ra ao hoặc ra sông hồ, cá sẽ hoá rồng đưa Thổ Công lên trời.
Mỗi gia đình sau khi sắm đủ lễ vật, sẽ thắp đèn hoặc nến sáng bàn thờ rồi châm hương. Có người không dùng lửa ở đèn thờ để châm hượng, mà dùng lửa khác để châm hương. Hương thường được dùng số lẻ 1, 3, 5, vì số lẻ thuộc Dương. Theo dịch lý thì Dương tượng trưng cho Trời và cho sự này nở của muôn vật... Vì thế nên dùng số lẻ là như vậy. Và nếu trên bàn thờ có hai, ba, hoặc bốn bát nhang cũng đều phải châm số lượng nén hương như nhau.
Sau khi châm hương, người chủ gia đình vái bốn vái rồi đọc văn khấn, hoặc khấn không có văn, khấn xong lại vái tạ bốn vái. Khi vái hoặc bái, hai bàn tay áp sát vào với nhau hoặc cài ngón vào nhau đều là biểu tượng của sự giao hoà, là cảm ứng của âm - dương nên không được chắp tay hoặc cài ngón cẩu thả, để so le. Và điều cốt yếu khi vái hoặc bái, người thực thì phải tâm thành, phải trầm tư như trước mặt mình là Gia thần, Gia tiên. Sự thành kính, nghiêm túc sẽ khiến cho Thần linh chứng giám, nếu thiếu sự thành tâm, bày lễ lên lấy lệ, khấn vái không nghiêm túc thì đó là sự nhạo báng.
Khi cháy gần hết tuần nhàng, gia chủ thắp tiếp tuần nhang khác, vái bốn vái xin phép Gia thần, Gia tiên hoá Vàng (đốt giấy vàng, giấy tiền). Khi hoá xong thì để vào đống tro một chén rượu (dân gian cho rằng để chén rượu vào đống tro thì cõi âm mới nhận được số vàng, mà cõi dương chuyển đến). Hoá vàng xong thì hạ lễ và khi hạ lễ cũng phải vái bốn vái để xin phép.
Có luận điểm còn cho việc thắp hương 3 nén nhang là tượng trưng cho ba ngôi Trời, Ðất, Người (Thiên, Ðịa, Nhân) là biểu hiện tương cảm, tương ứng của nguyên lý vũ trụ phương Ðông.
Theo phong tục thì ông Táo là vị Thần được Thượng đế phân công cai quản ở một nhà nên khi gia đình có việc lễ đến phải kêu với ông Táo trước, để ông Táo biết việc làm của gia chủ, rồi mới lễ đến Gia tiên. Như Vậy, phần Văn khấn Táo Quân trước, rồi mới khấn lễ tại ban thờ Gia tiên sau. Nếu bàn thờ Gia thần cùng chung với ban thờ Gia tiên (hoặc chỉ thêm một bát hương Gia thần hơi cao hơn bát hương Gia tiên một chút) thì văn khấn cũng phải đọc phần Gia thần (Táo Quân) trước rồi sau đó mới khấn đến Gia tiên.
* Sắm lễ:
Việc cúng tiễn ông Táo được thực hiện tại gia. Lễ cũng ông Táo gồm có:
+ Một mâm cỗ mặn, bánh, kẹo, trầu cau, rượu...
+ Hương thơm, lọ hoa tươi, cùng các loại quả tươi đẹp.
+ Ba bộ mũ áo, hia hài Táo Quân cũng vàng nén.
+ Ba con cả chép để Táo Quân cưỡi bay lên Trời.
* Bài Văn khấn ông Táo lên châu Trời ngày 23 tháng Chạp
Nam mô a di Ðà Phật!
Nam mô a di Ðà Phật!
Nam mô a di Ðà Phật!
- Con lạy chín phương Trời, mười phương Chư Phật, Chư Phật mười phương.
- Con kính lạy ngài Ðông trù tư mệnh Táo phủ Thần Quân.
Tín chủ (Chúng) con là: ....................................................
Ngụ: ...................................................
Hôm nay ngày 23 tháng Chạp, tín chủ chúng con thành tâm sắm sửa hương hoa phẩm vật, xiêm hài áo mũ, kính dâng Tôn thần.
Chúng con thắp nén tâm hương thành tâm kinh bái. Chúng con xin kính mời ngài Ðông trù tư mệnh Táo phủ Thần Quân hiển linh trước án thụ hưởng lễ vật.
Cúi Xin Tôn thần gia ân xóa tội cho mọi lỗi lầm trong năm qua mà gia chủ chúng con đã sai phạm. Xín Tôn thần ban phước lộc, phù hộ toàn gia chúng con, trai gái, trẻ già sức khoẻ dồi dào, an khang thịnh Vượng, vạn sự tốt lành.
Chúng con lễ bạc tâm thành, kỉnh lễ cầu Xin, mong Tôn thần phù hộ độ trì.
Nam mô a di Ðà Phật!
Nam mô a di Ðà Phật!
Nam mô a di Đà Phật!
* Một bài khấn dân gian khác (ngày 23 tháng Chạp)
Kính lạy ngài "Ðông trù tư mệnh Táo phủ Thần Quân "
Con là... đồng gia... ở thôn... Xã... huyện... tĩnh....
Nhân ngày 23 tháng Chạp, gia chủ chúng con, sửa biện hương hoa, phẫm vật áo mũ:
Kính cẩn dâng lên, dốc lòng bái thỉnh
Phỏng theo tục lệ, kính lạy Gia thần
Ðại xá lỗi lầm, gia ân giáng phúc
Ban tài ban lộc, giúp đở toàn gia
Lớn bé vui hoà, khang ninh thịnh Vượng
Cẩn cáo.
Ông Táo hay thần bếp chính là người mục kích sự làm ăn của mọi nhà. Ngày ông Táo về chầu trời được xem như ngày đầu tiên của Tết Nguyên Đán. Sau khi tiễn đưa ông Táo người ta bắt đầu dọn dẹp nhà của, lau chùi đồ cúng ông bà tổ tiên, treo tranh, câu đối và cắm hoa ở những nơi trang trọng để chuẩn bị đón Tết.
